شلیک تفنگ آبی اردوغان

شاخص آلودگی هوا روی عدد ۴۱۶ قرار گرفت. ذرات معلق به شدت افزایش یافته و هوای تهران به همراه چندین شهر غربی کشور آلوده و خطرناک شده است. هشدار‌ها درباره رسیدن گرد و غبار به پایتخت و حتی شهر‌های شمالی همان روز‌هایی که گرد و غبار استان‌های جنوب و جنوب غرب و شرق کشور را در می‌نوردید شنیده می‌شد، اما جدی نگرفتن این هشدار‌ها موجب شد امروز پایتخت کشورمان در آلودگی حتی از شهر‌هایی همچون دهلی جلو بزند و لقب آلوده‌ترین شهر دنیا را به خود اختصاص دهد.

اوضاع آلودگی هوا و گرد و غبار در شهر‌های جنوب غربی هم اورژانسی است و گرد و غبار و طوفان میدان دید در راه‌ها و جاده‌ها را به چند متر کاهش داده‌است. ریشه‌های این گرد و غبار، اما داخلی نیستند و دیپلماسی ضعیف زیست‌محیطی کشورمان موجب‌شده برخی کشورهای همسایه همچون ترکیه و افغانستان با سدسازی‌های غیر‌اصولی تالاب‌های هامون و هورالعظیم را خشک و به کانون‌هایی برای گرد و غبار تبدیل کنند؛ بحرانی که با تغییرات آب و هوایی تشدید هم می‌شود.

پایتخت ایران این روز‌ها آلوده‌ترین شرایط آب و هوایی را تجربه می‌کند و در تمام دنیا رکورد‌دار شده‌ایم. براساس اعلام سازمان هواشناسی استان تهران به دلیل گرد و خاک شدید در وضعیت نارنجی قرار گرفته‌است. این گرد و خاک در کشور عراق تشکیل شده و وزش باد آن را به آسمان ایران رسانده‌است. در حال حاضر شاخص آلودگی هوا در ایستگاه شریف ۳۹۹ و در وضعیت خطرناک است. به همه گروه‌های سنی توصیه می‌شود از فعالیت در فضای باز خودداری کنند.

کیفیت هوای تهران؛ خطرناک
شاخص کیفیت هوا (AQI) به پنج دسته اصلی تقسیم‌بندی می‌شود. بر اساس این تقسیم‌بندی از عدد صفر تا ۵۰ هوا «پاک»، از ۵۱ تا ۱۰۰ هوا «قابل قبول (سالم) یا متوسط»، از ۱۰۱ تا ۱۵۰ هوا «ناسالم برای گروه‌های حساس»، از ۱۵۱ تا ۲۰۰ هوا «ناسالم برای همه گروه‌ها»، از ۲۰۱ تا ۳۰۰ هوا «بسیار ناسالم» و از ۳۰۱ تا ۵۰۰ شرایط کیفی هوا «خطرناک» است.

در پی اعلام اداره کل هواشناسی تهران مبنی بر وزش باد شدید گاهی خیلی شدید همراه با خیزش موقت گرد و خاک در بعضی ساعات به‌ویژه در نیمه جنوبی استان، کیفیت هوای تهران افت چشمگیری پیدا کرده‌است به‌گونه‌ای که بر اساس اطلاعات شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، کیفیت هوای پایتخت با شاخص ۴۱۶ در شرایط «خطرناک» قرار گرفت. آلاینده شاخص نیز ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرون گزارش شد. تنفس ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرون به بیماری‌های قلبی و ریوی، کاهش سیستم ایمنی بدن در مقابل بیماری‌ها، از بین رفتن بافت‌های ریه، آسم کودکان، مرگ و میر زود‌رس و سرطان منجر می‌شود.

پیشنهاد وزارت بهداشت برای غیرحضوری شدن مدارس
مدارس هم هنوز بازگشایی نشده، این بار قرار است به دلیل آلودگی هوا غیر حضوری شوند. عباس شاهسونی، رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت ضمن هشدار نسبت به آلودگی هوا شدید در نقاطی از کشور که دچار طوفان و گرد و غبار شده‌اند، با توجه به تداوم این شرایط جوی در مناطقی از جمله تهران و خوزستان از درخواست وزارت بهداشت برای غیرحضوری و مجازی شدن مدارس خبر داد.

به گفته وی به علت ورود طوفان گرد و غبار به تهران و شهر‌های غربی و شمال غربی کشور، افرادی شامل سالمندان، بیماران قلبی- عروقی و کودکان حساس شمرده می‌شوند و باید احتیاط کنند. بر اساس دستورالعمل توصیه شده مبتلایان به بیماری‌های ریوی، قلبی، سالمندان و کودکان از منزل خارج نشوند و فعالیت‌های خود را به حداقل برسانند. سایر افراد نیز باید از فعالیت‌های طولانی و سنگین و ورزش در خارج از منزل خودداری کنند، همچنین تعطیلی فعالیت‌های ورزشی در فضای باز تا فردا نیز الزامی‌است.

شاهسونی تأکید می‌کند: «وجود چنین شرایط جوی سبب افزایش بیماری‌های قلبی، ریوی و مرگ زودرس در بیماران قلبی و سالمندان می‌شود همچنین افزایش شدید علائم تنفسی در کل جمعیت نیز اتفاق خواهد افتاد. شاخص فعلی هوا بیش از ۳۰۰ است و این اخطاری جدی برای سلامت انسان‌ها است.»

تداوم آلودگی در ۲، ۳ روز آینده

وضعیت خطرناک آلودگی هوا تا کی ادامه دارد؟ صادق ضیاییان، رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع در پاسخ به این سؤال می‌گوید: «بر اساس تحلیل آخرین نقشه‌های پیش‌یابی هواشناسی طی ۲۴ ساعت آینده در استان‌های آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، اردبیل، غرب کردستان رگبار باران و برای استان‌های خراسان شمالی، شمال خراسان رضوی و گلستان بارش پراکنده پیش‌بینی می‌شود.»

به گفته وی امروز موج بارشی جدیدی از شمال غرب وارد کشور می‌شود و در مناطق شمال غرب، غرب، نواحی غربی و مرکزی خزر و استان‌های واقع در دامنه‌های جنوبی البرز مرکزی بارش رخ خواهد داد و فردا در نوار شمالی کشور در برخی ساعات رگبار و رعد و برق پیش‌بینی می‌شود. همچنین طی سه روز آینده در غالب نقاط کشور در برخی ساعات وزش باد شدید رخ خواهد داد و در استان‌های واقع در غرب، جنوب غرب و مرکز کشور پدیده گرد و خاک پیش‌بینی می‌شود.

ریشه‌های گرد و غبار ایران در کشور‌های همسایه!
ریشه‌های این آلودگی، اما به کجا باز می‌گردد؟ برای پاسخ به این سؤال باید به کشور‌های همسایه سری بزنیم. دو سد ایلیسو و آتاتورک در ترکیه و همچنین پرداختن حقآبه تالاب هامون از رود هیرمند در افغانستان موجب‌شده تا هور‌العظیم در جنوب غربی و تالاب هامون در شرق، به کانون‌هایی برای تولید گرد و غبار تبدیل شوند.

ترکیه با طرح GAP که شامل ۲۲ سد و ۱۳ نیروگاه روی سرشاخه‌های دجله و فرات است، عراق، سوریه و ایران را سرزمین‌های غیرقابل سکونت تبدیل خواهد کرد. ‏سد آتاتورک که ۷۵ درصد آب فرات را ذخیره می‌کند و با ظرفیت ۵۰میلیاردمترمکعب معادل ۶۵۰ سد ایران و معادل نیمی از ظرفیت تمام آب‌های ایران است و سد ایلیسو بیش از ۱۰ میلیارد متر مکعب نیز مانع ورود ۵۶درصد آب دجله و متروکه کردن میلیون‌ها هکتار از اراضی کشاورزی عراق و سوریه می‌شود.

محمد‌رضا محبوب‌فر کارشناس و پژوهشگر حوزه بحران‌های محیطی و عضو انجمن مخاطرات محیطی و توسعه پایدار ایران در پاسخ به سؤال «جوان» درباره چرایی بحران آلودگی خطرناک هوا در تهران می‌گوید: «شرایط بحرانی آلودگی هوا در تمامی مناطق کشور احساس می‌شود و تمامی نقشه جغرافیایی ایران از مرکز تا شمال کشور در معرض آلودگی هوا قرار گرفته‌است. این مسئله قابل پیش‌بینی بود که امسال ریزگرد‌ها خیلی زودتر به آسمان کشور وارد می‌شوند و این پدیده‌ای عجیب است.»

وی با اشار به اینکه تهران به عنوان آلوده‌ترین شهر جهان اعلام شده می‌افزاید: «عمده آلاینده هوا در تهران ریز‌گرد‌ها هستند. حتی در آلودگی هوا بار انتقال بیماری کرونا هم افزایش می‌یابد و با توجه به بازگشایی مدارس و دانشگاه‌ها و اینکه در حال حاضر هیچ نقطه‌ای در کشور از آلودگی هوا در امان نیست، زنگ خطری برای افزایش شیوع بیماری کرونا هم هست که این مسئله تعطیلی برخی شهر‌ها همچون تهران را ضروری می‌کند.»

از بین رفتن ۸۰ درصد تالاب‌ها و منابع آب سطحی
به گفته محبوب‌فر امسال با پدیده‌ای عجیب از گسترش گرد و غبار مواجهیم و این مسئله ناشی از این است که ۸۰ درصد تالاب‌ها و منابع آب سطحی در داخل کشور از بین رفته است. از سوی دیگر به دلیل نداشتن دیپلماسی آب در سوریه، ایران و عراق، کشور‌هایی مثل افغانستان و ترکیه روی سرچشمه‌های آبی و حقآبه‌های ایران و حتی عراق و سوریه، سد‌سازی و مشکلات فعلی را ایجاد کرده‌اند.

این کارشناس محیط‌زیست می‌افزاید: «چشمه‌های تولید گرد و خاک از شمال عربستان تا عراق و سوریه شکل گرفته و استان‌های مرزی را درگیر کرده و همراه با گرد و غباری که از دریاچه ارومیه و همچنین دریاچه نمکی قم بر می‌خیزد، نه تنها تهران را درگیر کرده بلکه به سمت شمال شرق، غرب و مرکز کشور هم حرکت می‌کند.»
به گفته محبوب‌فر در حال حاضر ۱۳ استان ایران درگیر گرد وخاک شدید است و سایر استان‌ها هم درگیر گرد و خاک متوسط و ضعیف هستند و این شرایط در روز‌های آینده هم با افزایش دمای هوا و کاهش بارش‌ها ادامه‌دار خواهد بود.

وی تأکید می‌کند: «به عنوان مثال در تهران یک ترافیک شدید اتفاق افتاد و تا ۴۰ درصد آلودگی هوا را تشدید کرد و در این شرایط که آلودگی هوا می‌تواند ابتلا به کرونا را تشدید کند، ما شاهد بازگشایی مدارس و دانشگاه‌ها بودیم که این می‌تواند خوشه‌های تازه بیماری را در فضا‌های آموزشی شکل دهد، به همین خاطر صد‌ها مدرسه و دانشگاه اعلام کرده‌اند آموزش به آموزش مجازی باز می‌گردد.»

از نگاه این کارشناس رها نکردن آب از سوی ترکیه و افغانستان و فقدان دیپلماسی آب در خصوص حق آب‌های مرزی باعث تولید ریزگرد‌ها در ایران شده‌است. وی تصریح می‌کند: «ما هشدار داده بودیم که اگر آب‌های روان از سوی این دو کشور رها نشود، تالاب‌های هامون و هورالعظیم ریزگرد تولید می‌کند و نباید در این‌باره از موضع ضعف برخورد کنیم. موضع انفعالی موجب می‌شود محیط‌زیست که فرامرزی است به محوری مناقشه‌برانگیز برای کشورمان تبدیل شود و در ادامه می‌تواند این مسئله کشور‌هایی مثل ترکیه و افغانستان را هم دچار مناقشاتی کند.

در حالی که می‌توانند آب را محور صلح کنند، زیرا هر اتفاقی در ایران بیفتد کشور‌های همسایه را هم درگیر می‌کند. در غیر این صورت در آینده با جنگ آب در خاورمیانه مواجه خواهیم شد و روابط کشور‌ها با هم دچار چالش جدی خواهد شد.»

سد «ایلیسو» بر روی رود دجله در استان «ماردین» در جنوب شرق ترکیه ساخته شده است. عملیات ساخت این سد در سال ۲۰۰۶ و انحراف رودخانه دجله طی مراسمی در ۲۹ اوت ۲۰۱۲ آغاز شد و قرار بود که در سال ۲۰۱۴ کار ساخت آن به پایان برسد، اما نهایتا در فوریه ۲۰۱۸ این امر اتفاق افتاد اما به دلیل اعتراض‌های محافل رسمی و غیر رسمی عراق، آبگیری آن تا نوامبر ۲۰۱۹ به تعویق افتاد.

این سد یکی از ۲۲ سد و مخزنی است که ترکیه قصد دارد تحت پروژه عظیم «گاپ» بسازد. طبق راهبرد سدسازی ترکیه تحت این پروژه می‌بایست ۱۴ سد بر روی رود فرات و هشت سد بر روی رود دجله ساخته شود. پروژه گاپ هرچند سابقه چندین ده ساله دارد اما به طور جد از سال ۱۹۸۰ از سوی دولت ترکیه پیگیری شده است.

رود دجله که از رشته‌کوههای ترورس در ترکیه سرچشمه می‌گیرد پس از پیمودن ۱۸۵۰ کیلومتر با رود فرات ادغام شده و به شط‌العرب و در نهایت به خلیج همیشه فارس سرازیر می‌شود. نکته قابل توجه اینکه فقط ۲۲ درصد طول رود دجله (۴۰۰ کیلومتر) در داخل خاک ترکیه قرار دارد و ۵۲ درصد (۲۴۰ میلیون متر مکعب) از آب ورودی به آن از منابع آبی ترکیه تأمین می‌شود.

موقعیت سد ایلیسو در جنوب شرق ترکیه
ایلیسو همچنین گنجایش ۴۳ میلیارد متر مکعب آب یعنی سه برابر سد کرخه (بزرگترین سد ایران) دارد و پس از سد آتاتُرک دومین سد بزرگ ترکیه محسوب می‌شود و دولت آنکارا امید دارد که بتواند با استفاده از آن ۱۲۰۰ مگاوات برق تولید کند.

این سد در ۶۵ کیلومتری مرز عراق و با طول ۱۸۲۰ متر و به ارتفاع ۱۳۵ متر بزرگترین سدی است که بر روی رود دجله ساخته شده و عرض آن در قله ۱۵ متر و در پایه آن ۶۱۰ متر است و حوضچه پشت سد آن ۳۰۰ کیلومتر مربع می‌باشد.

پیشینه

همان‌طور که در خطوط بالا ذکر شد، ساخت سد ایلیسو، در قالب یک پروژه راهبردی به نام گاپ، (به ترکی استانبولی Guneydogu Anadolu Projesi و به اختصار GAP ) صورت گرفته است. ایده اولیه چنین پروژه‌ای به سال ۱۹۳۶ باز می‌گردد. دولت ترکیه مدعی است که هدف از این پروژه کاهش محرومیت منطقه‌ای به‌ وسیله افزایش درآمدها و استاندارد زندگی و همچنین افزایش ثبات اجتماعی و رشد اقتصادی و ایجاد شغل به‌ ویژه در مناطق روستایی است. این پروژه ۹ استان ترکیه را دربر می‌گیرد که شامل آدیامان، باتمان، دیاربکر، غازی‌عینتاپ، کیلیس، سیرت، شانلی‌اورفه، ماردین و شرناق می‌باشد که در حوضه رودخانه‌های فرات و دجله و در میان‌رودان شمالی قرار دارند.

فاز مطالعاتی ساخت سد ایلیسو نیز برای اولین بار در سال ۱۹۵۴ کلید خورد و دولت وقت ترکیه ۵۳ کیلومتر مربع را برای پیدا کردن محل مناسب آن مورد بررسی کارشناسی قرار دارد. تا سال ۱۹۷۱ تعداد ۱۰ نقطه برای ساخت سد معرفی شدند و در سال ۱۹۷۵ ارزیابی فنی و اقتصادی همه نقاط معرفی شده به پایان رسید و نقطه فعلی به دلایل زمین‌شناسی انتخاب شد. دیگر مطالعات نیز از سوی کارشناسان بین‌المللی در سال‌های ۱۹۸۰ الی ۱۹۸۲ انجام شد اما روند کار همچنان کند پیش می‌رفت تا اینکه برنامه رسمی و جامع ساخت سد در سال ۱۹۹۷ در دستورالعمل دولت وقت ترکیه قرار گرفت و در آگوست ۲۰۰۶ اولین سنگ بنای سد گذاشته شد.

تبعات زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی و امنیتی

متأسفانه بسیاری، سال‌ها نسبت به خطرات زیست محیطی پروژه گاپ ترکیه کم توجه بودند تا اینکه به تدریج سر و کله ریزگردها پیدا شد. پدیده‌ای که منشأ اصلی آن خشک شدن تالاب‌ها و نخلستان‌های همسایه غربی یعنی عراق معرفی می‌شود که عامل اصلی آن نیز سیاست سدسازی گسترده ترکیه است. به طوریکه با ساخت و آبگیری سد آتاتُرک به عنوان بزرگترین سد ترکیه و اروپا بر روی رود فرات در سال ۱۹۹۰، شمال سوریه در وهله اول و سپس نخلستان‌ها و دریاچه‌های مرکزی و جنوبی عراق با بحران کم آبی مواجه شده و با یک طوفان، سوغات شوم ریزگردها وارد استان‌های جنوبی ایران شد.

نابودی بیش از شش و نیم میلیون هکتار از اراضی کشاورزی عراق، سوریه، ایجاد کانون‌های فرسایش بادی و تولید گرد و خاک، خشکی عراق و گرد و غبار برخاسته از این کشور بر روی ایران آسیب‌های جبران‌ ناپذیری است که دولت ترکیه با سدسازی و بی توجهی به منافع کشورهای حوزه دجله و فرات عامل آن شده است.

در پی ممانعت ترکیه از ورود آب فرات به سوریه و سپس عراق با ساخت سد آتاترک، ضربه بزرگی به تالاب هورالعظیم وارد آمد به طوری که این تالاب که روزگاری اکوسیستم منطقه را تنظیم کرده و محل صید و امرار معاش مردم منطقه بود، رو به خشکی نهاد و اکنون با افتتاح سد «ایلیسو» به عنوان دیگر منبع آبی هور العظیم باید منتظر مرگ نهایی این سرمایه طبیعی گران‌قیمت و بروز یک فاجعه زیست محیطی برای ایران باشیم.

نکته اینجاست که از ۲۳.۵ میلیون سکنه اطراف دجله، تنها ۱۵ درصد آن در ترکیه زندگی می‌کنند، ۷۹ درصد آن در عراق و شش درصد ساکن ایران هستند، اما با ساخت سد ایلیسو ۵۶ درصد میزان آب ورودی به دجله سهم حوضچه پشت سد و از آن ترکیه می‌شود.

سیاست سدسازی ترکیه در حال حاضر به شکل مستقیم بر آب شرب و مصرفی مردم شمال شرق سوریه تأثیر گذاشته و کم‌آبی در استان‌های الحسکه و رقه موجب نابودی هزاران هکتار از زمین‌های کشاورزی شده است. کاهش محسوس آب ورودی به فرات در کنار تسلط شبه‌نظامیان همسو با ترکیه بر مراکز پمپاژ آب در استان الحسکه شرایط را به جایی رسانده که دولت سوریه مجبور به آب‌رسانی با تانکر برای مردم شهر «قامشلی» شده است.

کاهش قابل توجه آب ورودی به دجله و فرات صرفا تبعات زیست محیطی در پی ندارد و این مسأله اولین اثر مستقیم این اقدام محسوب می‌شود و در ادامه باید منتظر تبعات اجتماعی، اقتصادی و امنیتی باشیم. نابودی کشاورزی، کاهش تولید مواد غذایی، خالی شدن روستاها، مهاجرت به شهر و حاشیه‌نشینی و معضلات پشت سر آن و در نهایت ناآرامی‌ها و اعتراضات از اثرات ثانویه یک بحران محیط زیستی است، به طوریکه کمبود آب در استان‌های جنوبی عراق یکی از دلایل اعتراضات مردمی در سال‌های ۲۰۱۸ به این سو بوده است.

از سوی دیگر تاکنون مقاله‌های متعددی در خصوص تأثیر بحران زیست محیطی و کم آبی در آغاز جنگ داخلی سوریه نوشته شده و کارشناسان متعددی ریشه ناآرامی‌های سوریه را افزایش جمعیت شهرها و موج مهاجرت روستاییان و افزایش مشکلات معیشتی در پی آن، می‌دانند.

جغرافیا به مثابه اهرم قدرت

«رجب طیب اردوغان» رئیس جمهور ترکیه در سخنرانی خود در روز شنبه در مراسم افتتاح سد «ایلیسو» گفت: «ما باید از تمام توان بالقوه خود برای محافظت از کشورمان برابر بحران غذایی ناشی از خشکسالی و به طور مشابه برابر بحران انرژی که به طور فزاینده قابل مشاهده است، استفاده کنیم.»

وی ادامه داد: «ما نمی‌توانیم حتی یک قطره از منابع آبی کشورمان را هدر دهیم. همچنین باید تولید انرژی‌های تجدیدپذیر را بر اساس منابع خودمان به حداکثر برسانیم.» از این جمله به خوبی مشخص است که در تفکر دولتمردان ترکیه ورود آب دجله و فرات به سوریه و عراق، به معنای هدر رفت آب محسوب می‌شود.

دولت ترکیه از پیوستن به کنوانسیون استفاده غیرکشتیرانی از جریان‌های آبی بین‌المللی خودداری کرده است. این کنوانسیون در می ۱۹۹۷ در نیویورک به تصویب رسید و تنها سند بین‌المللی ناظر بر جریان‌های آب شیرین مشترک جهان است. این کنوانسیون کشورها را موظف کرده است که منابع آبی مشترک را به صورت «عادلانه» و «منصفانه» مصرف و از «ضرر رساندن» به همدیگر خودداری کنند. ترکیه مدعی است که این کنوانسیون در موضوع دجله و فرات به نفع کشورهای پایین دستی این رودها تنظیم شده و طبق منافع آن‌هاست.

به نظر می‌رسد ترکیه تلاش دارد از تمامی فرصت‌ها و امکانات طبیعی و غیر طبیعی برای تحمیل خود به کشورهای منطقه بهره ببرد. در این‌جا ما با مسأله جغرافیا به عنوان یک اهرم قدرت مواجه هستیم. اردوغان در سخنرانی خود در روز شنبه گفت که جهان و ترکیه با بحران آب مواجه است؛ آیا ترکیه تلاش دارد خود را برای فردای منطقه و افزایش بحران کم آبی آماده کرده و سلطه آبی منطقه را در دست بگیرد؟

ترکیه و اردوغان هر هدفی در پشت این سدسازی‌ها داشته باشند، اما تبعات منفی آن قابل انکار نیست و آثار آن لاجرم گریبانگیر ایران نیز خواهد بود. هرچند علاج واقعه پیش از وقوع آن باید صورت گیرد و اکنون دیگر برای مقابله با سدسازی‌های ترکیه دیر است، اما می‌توان با تحت فشار قرار دادن آنکارا و استفاده از اهرم‌های مختلف فشار، ترکیه را برای آزادسازی حجم بیشتری از آب پشت سد‌های خود به روی دجله و فرات مجاب یا مجبور کرد.